Συγκριτική διδασκαλία των κλασικών γλωσσών Μάθημα 9

ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΤΩΝ ΚΛΑΣΙΚΩΝ ΓΛΩΣΣΩΝ ΜΑΘΗΜΑ 9

(Με βάση το σχετικό δικό μας βιβλίο (των Ιωαννίδη Κ. & Ιωαννίδου Αικ.) του 2007)

ΜΑΘΗΜΑ 9. Τα ουσιαστικά ουδέτερου γένους.

Ουδέτερα ουσιαστικά στην αρχαία ελληνική είναι όσα παίρνουν ως άρθρο το τό. Όλα τα ουδέτερα ουσιαστικά, και στις δύο γλώσσες, έχουν τρεις όμοιες πτώσεις, δηλαδή την ονομαστική, την αιτιατική και την κλητική, και τρεις στα λατινικά ή δύο στα αρχαία ελληνικά, δηλαδή τη γενική, τη δοτική και την αφαιρετική, παρόμοιες με τις αντίστοιχες πτώσεις των αρσενικών. Αν λοιπόν γνωρίζουμε την κλίση των αντίστοιχων αρσενικών ουσιαστικών, μπορούμε να κλίνουμε και τα ουδέτερα.

9.1.1. Τα ουσιαστικά ουδέτερου γένους της αρχαίας ελληνικής.

Κλίση των ουδέτερων ουσιαστικών της αρχαίας ελληνικής

άρθρο / Ινδοευρωπαϊκή / Β΄ κλίση σε -ον / Γ΄κλίση σε -α / Γ΄κλίση σε -ος / Γ΄κλίση σε -ας

Ενικός αριθμός

τὸ / * genes ή -os / λίκν-ον / κλίμ-α / γένος / κρέας

τοῦ / * genesos1,2,3,4,5 / λίκν-ου / κλίμ-ατος / γένεσ-ος,γένους / κρέασ-ος, κρέως

τῷ / * genesi / λίκν-ῳ / κλίμ-ατι / γένεσ-ι, γένει / κρέασ-ι, κρέᾳ

τὸ / * genes ἠ - os / λίκν-ον / κλίμ-α / γένος / κρέας

ὦ / - / λίκν-ον / κλίμ-α / γένος / κρέας

Πληθυντικός αριθμός

τὰ / * genesa / λίκν-α / κλίμ-ατα / γένεσ-α, γένη / κρέασ-α, κρέα

τῶν / * genesom / λίκν-ων / κλιμ-άτων / γενέσ-ων,γενῶν / κρεάσ-ων, κρεῶν

τοῖς / - / λίκν-οις / κλίμ-ασι / γένεσ-σι, -εσι / κρέασ-ι

τὰ / * genesa / λίκν-α / κλίμ-ατα / γένεσ-α, γένη / κρέα

ὦ / - / λίκν-α / κλίμ-ατα / γένεσ-α, γένη / κρέα

Δυϊκός αριθμός

τώ / - / λίκν-ῳ / κλίμ-ατε / γένεσ-ε, γένει / κρέα

τοῖν / - / λίκν-οιν / κλιμ-άτοιν / γενέσ-οιν, -οῖν / κρεοῖν

Ουδέτερα ουσιαστικά έχει η δεύτερη κλίση, ασυναίρετα σε -ον (βάθρον, φύλλον), συνηρημένα σεν -οῦν, που κλίνονται όπως τα ασυναίρετα με συναίρεση (ὀστοῦν < ὀστέ-ον, ὀστοῦ, ὀστῷ, ὀστοῦν, ὀστοῦν, ὀστᾶ, ὀστῶν, ὀστοῖς, ὀστᾶ, ὀστᾶ, δες και τα αντίστοιχα αρσενικά) και αττικόκλιτα σε -ων, που κλίνονται όπως τα κανονικά δευτερόκλιτα ουδέτερα αλλά με αντιμεταχώρηση (τὸ ἀνώγεων, ἀνώγεω, ἀνώγεῳ, ἀνώγεων, ἀνώγεων, τὰ ἀνώγεω, ἀνώγεων, ἀνώγεῳς, ἀνώγεω, ἀνώγεω, δες και τα αντίστοιχα αρσενικά), και η τρίτη κλίση φωνηεντόληκτα ουδέτερα σε -υ (ἄστυ, ἄστεως, ἄστει, ἄστυ, ἄστυ, ἄστη, ἄστεων, ἄστεσι, ἄστη, ἄστη), οδοντικόληκτα σε -α (σῶμα, κλῆμα) και σιγμόληκτα σε -ος (γένος, δάσος) και -ας (κρέας, γέρας, γῆρας). Τα οδοντικόληκτα ουδέτερα της Γ΄ κλίσης είναι όλα ακατάληκτα, καταληκτικά είναι μόνο τα φῶς και οὖς (φῶς, φωτός, φωτί, φῶς, φῶς, φῶτα, φώτων, φωσί, φῶτα, φῶτα / οὖς, ὠτός, ὠτί, οὖς, οὖς, ὦτα, ὤτων, ὠσί, ὦτα, ὦτα). Τα σιγμόληκτα ουδέτερα στη δοτική πληθυντικού απλοποιούν τα δύο -σσ- της κατάληξης σε ένα (γένεσ-σι > γένεσ-ι, κρέασι).

Από τις καταλήξεις της ινδοευρωπαϊκής και οι δύο γλώσσες διατήρησαν τις όμοιες και τις παρόμοιες πτώσεις, ενώ στη γενική και δοτική ενικού και την ονομαστική γενική, δοτική πληθυντικού των σιγμόληκτων ουδέτερων (*genesos, *genesi, *genesa, *genesom) η ελληνική απέβαλε το -σ- ανάμεσα σε φωνήνετα και ακολούθησε συναίρεση και η λατινική μετέτρεψε το σiγμα ανάμεσα σε φωνήνεντα σε -r-, ρωτακισμός. Ειδικότερες περιπτώσεις ουδέτερων ουσιαστικών θα εξετασθούν μέσα στα κείμενα.

9.1.2. Τα ουσιαστικά ουδέτερου γένους της λατινικής.

Ουδέτερα στη λατινική είναι συνήθως όσα δηλώνουν ονόματα μετάλλων, ονόματα καρπών δένδρων, τα ουσιαστικά virus (ιός, δηλητήριο), vulgus ή volgus (όχλος), pe’lagus και όλα τα ουσιαστικά που λήγουν σε -um, εκτός από μερικά ονόματα γυναικών, όπως Glyce’rium, Ero’tium. Η δεύτερη κλίση έχει ουδέτερα σε -um, η τρίτη κλίση έχει ουδέτερα σε ποικίλες καταλήξεις (-e, -al, -ar, -men, -us, -or, -ur, -er, -c, -t) και η τέταρτη κλίση έχει ουδέτερα σε -u.

Κλίση των ουδέτερων ουσιαστικών

Πτώσεις / Β΄κλίση / Γ΄κλίση / Γ΄κλίση / Γ΄κλίση Γ΄κλίση

Ονομαστική / bell-um / marmor / flumen / corpus / mar-e

Γενική / bell-i / ma’rmor-is / flu’min-is / co’rpor-is / mar-is

Δοτική / bell-o / ma’rmor-i / flu’min-i / co’rpor-i / mar-i

Αιτιατική / bell-um / marmor / flumen / corpus / mar-e

Κλητική / bell-um / marmor / flumen / corpus / mar-e

Αφαιρετική / bell-o / ma’rmor-e / flu’min-e / co’rpor-e / mar-i

Ονομαστική / bell-a / ma’rmor-a / flu’min-a / co’rpor-a / ma’r-ia

Γενική / bell-o’rum / ma’rmor-um / flu’min-um / co’rpor-um / ma’r-ium

Δοτική / bell-is / marmo’r-ibus / flumi’n-ibus / corpo’r-ibus / ma’r-ibus

Αιτιατική / bell-a / marmor-a / flu’min-a / co’rpor-a / ma’r-ia

Κλητική / bell-a / ma’rmor-a / flu’min-a / co’rpor-a / ma’r-ia

Αφαιρετική / bell-is / marmo’r-ibus / flumi’n-ibus / corpo’r-ibus / ma’r-ibus

Όλα τα ουδέτερα ουσιαστικά της λατινικής έχουν, όπως και τα αντίστοιχα της αρχαίας ελληνικής, τρείς όμοιες πτώσεις, δηλαδή την ονομαστική, την αιτιατική και την κλητική, και τρεις παρόμοιες με τις αντίστοιχες πτώσεις των αρσενικών και στους δύο αριθμούς. Τα ουδέτερα της Δ΄κλίσης έχουν όλες τις πτώσεις του ενικού, εκτός από τη γενική, όμοιες (genu, genus, genu, genu, genu, genu, ge’nua, ge’nuum, ge’nibus, ge’nua, ge’nua, ge’nibus).

9.1.3. Ιδιωματικά στοιχεία, αποκλίσεις, συμπληρώσεις:

1. Σιγμόληκτα σε -ας είναι τα κρέας, γέρας, γῆρας, πέρας, τέρας, κέρας. Τα κρέας, γέρας, γῆρας έχουν παντού θέμα καθαρά σιγμόληκτο. Τα πέρας, τέρας σχηματίζουν μόνο τις τρεις όμοιες πτώσεις του ενικού από το σιγμόληκτο θέμα και όλες τις άλλες από το οδοντικόληκτο (πέρατος, πέρατι, πέρατα, περάτων, τέρατος, τεράτων κ.ά.). Το τέρας στον πληθυντικό κλινεται και με τους δύο τρόπους. Το κέρας και στους δύο αριθμούς κλίνεται και με τους δύο τρόπους. Το γῆρας έχει μόνο ενικό αριθμό.

2. Το ουσιαστικό δάκρυ έχει την ονομαστική, αιτιατική, κλητική ενικού κατά την Γ΄ κλίση και τους άλλους τύπους κατά τη Β΄. Το ουσιαστικό πῦρ έχει τον ενικό αριθμό κατά τη Γ΄ κλίση και τον πληθυντικό κατά τη Β΄κλίση (πῦρ, πυρός, πυρί, πῦρ, πῦρ, πυρά, πυρῶν, πυροῖς, πυρά, πυρά). Το ουσιαστικό ὄνειρον έχει τύπους και από τη Β΄κλίση (ὄνειρον, ὀνείρου κ.ά.) και από τη Γ΄κλίση (ὀνείρατος, ὀνείρατι κ.ά.).

3. Αλλάζουν το θέμα κατά την κλίση τα ουσιαστικά γόνυ, γόνατος, δέλεαρ (δόλωμα), δελέατος, δόρυ, δόρατος, ἧπαρ, ἥπατος, οὖς, ὠτός, ὕδωρ, ὕδατος, φρέαρ, φρέατος (πηγάδι), mus (ποντίκι), muris, corpus, co’rporis. Στα λατινικά το -s- ανάμεσα σε δύο φωνήεντα έγινε -r-, ρωτακισμός.

4. Το -α στην κατάληξη των ουδετέρων είναι βραχύχρονο (δῶρα, σῶμα). Τα -α και -ι στις καταλήξεις των τριτόκλιτων είναι βραχύχρονα (γνῶσις, γνῶσιν, ἀγῶνι, ἀγῶνα).

5. Από τα τριτόκλιτα παίρνουν περισπωμένη αντίθετα με τον κανόνα οι ουδέτερου γένους μονοσύλλαβοι τύποι τὸ πῦρ, τὸ οὖς και από τα αρσενικά και θηλυκά οι τύποι ὁ κῖς, τοῦ κιός (σκουλήκι ξύλου), τὸν κῖν, ὦ κῖ, ἡ δρῦς, τὴν δρῦν, ὦ δρῦ, τὰς δρῦς, ὁ βοῦς, ἡ γραῦς, ἡ γλαῦξ, ὁ Θρᾷξ.

6. Το ουσιαστικό ἔαρ έχει διπλούς τύπους (ἔαρ, ἦρ, ἔαρος, ἦρος, ἔαρι, ἦρι, ἔαρ, ἦρ).

7. Τα δισύλλαβα σιγμόληκτα σε -ος έχουν το -α της παραλήγουσας βραχύχρονο (βάθος, δάσος, βάρος, κράτος, λάθος, πάθος, πλάτος, ῥάκος, σκάφος, τάχος).

8. Το ουδέτερο ουσιαστικό iter κλίνεται iter, iti’neris, iti’neri …, iti’nera κ.ά.

9. Έxουν πληθυντικό και ως ουδέτερα και ως αρσενικά τα ουσιαστικά ὁ δεσμός, ὁ σταθμός, τὸ στάδιον, frenum (χαλινάρι), iocus (αστείο), locus (χωρίο), loca (τόποι).

ΣΥΝΕΧΙΖΕΤΑΙ ΣΤΟ ΑΡΘΡΟ Συγκριτική διδασκαλία των κλασικών γλωσσών Μάθημα 9 ΣυνέχειαΑ